Apa Yang Harus Dilakukan Bila "Penjaga" Genom Gagal Berfungsi?

 “Tak boleh tak pergi… memang kena pergi buat pemeriksaan susulan,” tegur Dr Kavitha Rethanavalan, perunding pakar genetik klinikal di Hospital Kuala Lumpur (HKL).

Dahi Bazli berkerut, keliru. “Tapi nanti dia (doktor) akan scan (jalankan imbasan ke atas) saya,” katanya. Dr Kavitha memberikan jaminan saringan ke atasnya dilakukan menerusi MRI atau Pengimejan Resonans Magnetik bebas radiasi.

Sikap Bazli itu mungkin pelik, namun kebimbangannya berasas.

Dia sengaja tidak menghadiri janji temu susulan itu kerana khuatir imbasan Tomografi Berkomputer (CT scan) dan radiasi akan menyebabkan dia kembali menghidap kanser. Walhal, pemeriksaan itu bertujuan mengesan kanser di peringkat awal. Pemantauan pascakanser selalunya melibatkan imbasan CT setiap beberapa bulan atau tahun. 

Lelaki berusia 60 tahun dan ayah kepada empat orang anak itu menghidap sindrom Li-Fraumeni, satu penyakit keturunan yang jarang berlaku dan menyebabkan dia terdedah kepada pelbagai jenis kanser akibat mutasi gen TP53, iaitu gen perencat tumor yang terdapat pada setiap sel di dalam badan. Gangguan ini boleh menyebabkan lebih banyak kanser berlaku selepas terdedah kepada radiasi, menyukarkan rawatan dan preventif.

Li-Fraumeni dianggarkan berlaku pada satu daripada 5,000 ke 20,000 orang. Di Asia Tenggara, kes pertama dilaporkan pada 2008, melibatkan seorang kanak-kanak perempuan warga Malaysia berusia lapan tahun, demikian menurut kertas penyelidikan diterbitkan oleh Ariffin, H et al dalam Cancer Genetics Journal. Tiga generasi dalam keluarganya menghidap kanser pada usia muda. 

Walaupun penyakit jarang jumpa, pakar kesihatan melihat ada keperluan untuk dijalankan lebih banyak ujian genetik di Malaysia bagi mengenal pasti kes Li-Fraumeni lebih awal dan memastikan rawatan perubatan serta langkah preventif tidak berakhir dengan memudaratkan beberapa generasi.

“Bagi TP53, anda perlu tahu terlebih dahulu tentang gen ini sebelum anda rancang rawatan, kerana sesetengah gen sensitif kepada radiasi. Adakala, jika anda (terdedah kepada radiasi) sebagai sebahagian daripada (rawatan) kanser primer, keadaan itu boleh menyebabkan kanser sekunder,” jelas Dr Kavitha.

 

Dalam DNA kita, ada maklumat genetik yang membolehkan kita tahu sama ada kita akan menjadi botak atau berkecenderungan mengalami penyakit seperti diabetes, penyakit kardiovaskular atau kanser. Dalam kes keluarga Bazli, kesannya tidak dapat disangkal. Dalam salah silah keluarganya, beberapa orang saudara di sebelah bapanya menghidap kanser, iaitu ibu saudara berserta lima lagi adik-beradik. Beberapa orang daripada mereka termasuk bapanya telah meninggal dunia akibat penyakit itu.

Generasi Bazli turut mengalami situasi sama. Adik lelaki bongsunya baru meninggal dunia tiga bulan lepas pada usia 43 tahun. Arwah menghidap kanser buah pinggang serta tidak tahu tentang status genetiknya semasa dia menjalani rawatan kanser. Arwah kemudian menghidap kanser kolon.

Bazli juga melalui perkara hampir sama. Pada 2013, dia didiagnosis dengan kanser tisu lembut atau rhabdomyosarcoma di lengan kiri. Dia juga tidak tahu tentang mutasi TP53 dalam tubuhnya ketika itu dan menjalani beberapa kitaran rawatan bagi kanser jarang jumpa dan agresif termasuk terapi radiasi. Lengannya terpaksa diamputasi. 

Empat tahun kemudian, dia menghidap kanser tisu lembut pada bahagian torso yang turut menjejaskan paru-parunya. Doktor mengeluarkan tumor 12 sentimeter daripada abdomen dan membuang satu pertiga paru-parunya.

Bazli tidak pernah menyangka dengan sejarah kanser dalam keluarganya bermakna segala rawatan dan terapi yang dilakukan bagi menyelamatkan nyawa itu membawa risiko kepada dia dan keluarga.

Ibu saudaranya yang sedang bertarung melawan kanser untuk kali ketiga, merupakan orang pertama dalam keluarga mereka yang mendapatkan rundingan daripada Jabatan Genetik HKL. Selepas doktor mengesan TP53 bermutasi dalam genomnya, tiga generasi dalam keluarga itu diminta menjalani ujian genetik. Sebahagiannya bersetuju, yang lain pula menolak.

“Adik-adik (saya), mereka tidak mahu datang. Tak tahu (sama ada) sebab takut ke atau tak ambil kisah,” kata Bazli.

Mereka yang menghidap kanser disahkan positif menghidap Li-Fraumeni. Beberapa orang ahli keluarga yang tidak ada kanser juga disahkan positif, termasuk anak kepada adik bongsunya. Yang lain-lain pula negatif.

Sindrom Li-Fraumeni ialah gen dominan autosomal yang bermaksud si pembawa mempunyai peluang 50 peratus untuk menurunkannya kepada setiap anak yang dilahirkan.

“(Gen TP53 menghasilkan) P53, (iaitu) protein yang menjadi ‘penjaga’ genom. Jika apa-apa berlaku kepada DNA, sebagai contoh, sedikit kerosakan, P53 akan cuba membaiki DNA ini untuk menghalangnya daripada diturunkan (kepada generasi seterusnya),” kata Prof Dr Thong Meow Keong, perunding pakar genetik klinikal di Sunway Medical Centre di Subang Jaya.

Beliau berkata jika protein itu yang digelar “penjaga” genom tidak berfungsi dengan baik, lambat-laun bahagian tubuh yang mengandunginya berkemungkinan akan mengalami kanser. 

Kanser yang dikaitkan dengan sindrom Li-Fraumeni termasuk kanser pada otot, tisu lembut, lapisan luar kelenjar adrenal, otak, payudara dan ovari. Peluang untuk menghidap kanser sebelum umur 40 tahun ialah 50 peratus, meningkat hingga 90 peratus untuk wanita di sepanjang hayat mereka dan 70 peratus bagi lelaki.

“Jadi, memang tidak akan terlepas,” tambah Dr Thong.

Bagi kanak-kanak yang disahkan positif, dia perlu menjalani MRI bebas radiasi di sepanjang hayatnya bagi mengesan sebarang tumor di peringkat awal. 

Sehubungan itu, pakar perubatan berkata mereka tidak akan mendesak pesakit menjalani ujian genetik sehinggalah pesakit diberi kaunseling dan memahami sepenuhnya implikasi “mengetahui dan tidak mengetahui”. Terserah kepada mereka untuk membuat keputusan akhir.

Terdapat banyak faktor mengapa mereka yang mungkin menjadi pembawa enggan menjalani ujian genetik. Sesetengahnya barangkali berasakan mereka tidak mampu menghadapi tekanan apabila mengetahui mereka mungkin akan mati. Yang lain pula takut akan stigma dan implikasi kewangan, dibawa oleh pengesahan menghidap Li-Fraumeni serta lain-lain kanser keturunan seperti sindrom Lynch dan sindrom Hunter.

Bagaimanapun Dr Thong yang juga penasihat perubatan bagi Persatuan Penyakit Jarang Jumpa Malaysia, berkata beliau lebih suka jika pesakitnya menjalani ujian genetik.

“Ini kerana ada risiko tinggi (untuk alami kanser) dan saya fikir (ujian itu) akan menyelamatkan nyawa,” katanya.

 

Doktor dan kaunselor genetik menyokong idea lebih banyak ujian genetik dijalankan bagi mempersiap orang awam dalam berdepan penyakit dan mengambil langkah preventif untuk mereka yang mewarisi. Setakat ini tidak banyak data tentang risiko penyakit di Malaysia yang turut menjejaskan perancangan strategi penjagaan kesihatan.

“Kami berharap dapat lakukan yang lebih baik terhadap generasi akan datang selepas kita jalankan ujian genetik, kerana dengan pengawasan kita dapat pantau kanser,” kata Dr Kavitha.

Kerajaan Malaysia menerusi Kementerian Sains, Teknologi dan Inovasi serta Kementerian Kesihatan, telah melancarkan Projek MyGenom pada tahun lepas. Projek ini bertujuan mengumpul sampel DNA daripada 10,000 rakyat Malaysia yang sihat, merentasi pelbagai peringkat usia dan bangsa.

“Objektif utama projek ini ialah untuk pembangunan keupayaan tempatan dalam genomik dan data raya serta mewujudkan rujukan genetik tempatan bagi kesihatan awam yang lebih tepat,” demikian menurut kenyataan Institut Bioteknologi Kebangsaan Malaysia yang terlibat dalam projek itu, kepada Bernama. 

Ia berkata penemuan itu akan melengkapkan kajian genomik Singapura yang mendapati hampir satu daripada 150 rakyat Singapura membawa mutasi BRCA yang mempunyai risiko tinggi untuk menghidap kanser payudara dan ovari bagi wanita, dan kanser prostat dalam kalangan lelaki.

Kenyataan itu tidak menyatakan sama ada mereka akan memaklumkan subjek mereka jika diuji positif untuk sebarang penyakit genetik.

Walau bagaimanapun, mengenali diri sendiri di peringkat molekul juga ada masalah sendiri. Dari satu segi, orang takut kehilangan insurans perubatan mereka disebabkan klausa "penyakit yang sedia ada". Selain itu, terdapat juga isu berkaitan pewarisan gen yang cacat kepada generasi seterusnya. Walaupun terdapat kaedah untuk memastikan kelahiran anak yang sihat, kaedah tersebut ada kontroversi.

Bagi Bazli, dia berasa lega kerana akhirnya mengetahui punca sejarah kanser dalam keluarganya, membolehkan dia mengurangkan risiko pada dirinya. Dia juga sentiasa mengingatkan saudar-mara, anak-anak dan empat cucunya supaya sentiasa memantau kesihatan mereka.

Walaupun kehilangan sebelah lengan dan sebahagian daripada paru-parunya yang kadangkala menyebabkan dia sesak nafas, Bazli memberitahu Bernama yang dia tidak mahu meratapi apa yang telah berlaku.

"(Jadilah) kuat, jangan bangun pagi dan terus berfikir pasal penyakit kita. Kalau tidak, tanpa sedar benda yang sepatutnya lima minit jadi satu jam. Lebih baik pergi mandi dan kemudian buatlah apa saja, jumpa kawan atau apa sahaja. Elak rasa tertekan, mudahkan.”