Oleh Profesor Madya Dr Shahrul Mizan Ismail

Isu empat pelajar lelaki berumur 17 tahun yang dituduh memperkosa rakan sekolah di Melaka, namun masih dibenarkan menduduki peperiksaan Sijil Pelajaran Malaysia (SPM) di pusat khas, menimbulkan perdebatan luas tentang makna keadilan dan batas antara hak pendidikan dengan tanggungjawab jenayah.

Dalam ruang media sosial, banyak suara mengecam keputusan Kementerian Pendidikan Malaysia yang dianggap “terlalu berlembut” terhadap pesalah, seolah-olah hak menduduki peperiksaan ialah keistimewaan moral yang tidak wajar dinikmati oleh pelaku kesalahan berat.

Namun dari sudut undang-undang, perlembagaan dan hak asasi antarabangsa, keputusan tersebut bukan satu bentuk simpati, tetapi pelaksanaan prinsip keadilan yang paling asas: bahawa hak kepada pendidikan tidak boleh dinafikan semata-mata kerana seseorang disyaki melakukan kesalahan jenayah, dan bahawa hukuman hanya boleh dijatuhkan setelah sabitan yang sah oleh mahkamah.

Perlembagaan Persekutuan

Perlembagaan Persekutuan Malaysia merupakan sumber tertinggi yang menjamin hak pendidikan kepada setiap warganegara.

Perkara 12(1) memperuntukkan bahawa “tiap-tiap warganegara berhak kepada pendidikan,” dan sebarang diskriminasi atas alasan agama, jantina atau keturunan dilarang.

Prinsip ini diperincikan oleh Akta Pendidikan 1996 (Akta 550), yang menegaskan bahawa pendidikan wajib perlu diberikan sekurang-kurangnya sehingga tahap rendah, manakala pada peringkat menengah hak untuk meneruskan pembelajaran tidak boleh ditarik balik kecuali atas alasan pentadbiran yang sah.

Mahkamah dalam beberapa keputusan juga telah menafsirkan hak pendidikan sebagai hak bersifat pembangunan (developmental right) yang menyumbang kepada kemajuan insan dan masyarakat.

Justeru, hak ini tidak boleh dilucutkan hanya kerana individu itu sedang disiasat atau dibicarakan.

Dalam kes Lee Kwan Woh v Public Prosecutor [2009] 5 CLJ 631, Mahkamah Persekutuan menegaskan bahawa Perkara 5 Perlembagaan yang menjamin hak kepada hidup dan kebebasan diri mesti ditafsir secara luas bagi merangkumi maruah dan harga diri manusia.

Tafsiran yang sama boleh diperluas kepada hak pendidikan, kerana menafikan seseorang peluang menuntut ilmu adalah bentuk penafian terhadap maruah insan itu sendiri.

Hak kepada pendidikan bagi kanak-kanak turut dilindungi oleh Akta Kanak-Kanak 2001 (Akta 611). Seksyen 2(1) Akta ini memperuntukkan bahawa kepentingan terbaik kanak-kanak (best interest of the child) hendaklah menjadi pertimbangan utama dalam sebarang keputusan yang melibatkan mereka.

Prinsip ini selari dengan Konvensyen Hak Kanak-Kanak Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (CRC), yang telah diratifikasi oleh Malaysia pada tahun 1995.

Artikel 28 CRC mengiktiraf hak setiap kanak-kanak terhadap pendidikan tanpa diskriminasi, sementara Artikel 40(1) menegaskan bahawa mana-mana kanak-kanak yang dituduh melakukan kesalahan jenayah berhak diperlakukan dengan cara yang memupuk rasa maruah dan nilai dirinya serta bertujuan ke arah pemulihan, bukan hukuman.

Ini bermakna, walaupun tertuduh sedang disiasat di bawah Kanun Keseksaan, mereka tetap kanak-kanak yang dilindungi oleh prinsip-prinsip hak asasi antarabangsa.

Malah, General Comment No. 10 (2007) oleh Jawatankuasa CRC menekankan bahawa sistem keadilan juvana mesti mengintegrasikan hak kepada pendidikan sebagai sebahagian daripada proses pemulihan dan reintegrasi sosial.

Status tertuduh

Dalam konteks undang-undang domestik, empat pelajar berkenaan masih berstatus tertuduh dan tidak boleh dianggap bersalah sebelum sabitan.

Prinsip andaian tidak bersalah (presumption of innocence) merupakan tunjang keadilan jenayah yang dijamin oleh Perkara 5 dan 8 Perlembagaan, serta diiktiraf secara universal melalui Artikel 11(1) Universal Declaration of Human Rights (UDHR) dan Artikel 14(2) International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR).

Mahkamah Persekutuan dalam kes Public Prosecutor v Gan Boon Aun [2017] 4 MLJ 525 menegaskan bahawa prinsip ini bukan semata-mata formaliti prosedural, tetapi sebahagian daripada hak asasi yang melindungi individu daripada dihukum oleh prasangka.

Sekiranya pelajar-pelajar tersebut dihalang daripada menduduki peperiksaan sebelum mahkamah memutuskan sabitan, tindakan itu akan menjadi bentuk hukuman pramatang yang bercanggah dengan prinsip keadilan substantif.

Sistem keadilan juvana Malaysia

Sistem keadilan juvana Malaysia berasaskan falsafah pemulihan dan pendidikan, bukan punitif. Ini terserlah dalam Seksyen 83 Akta Kanak-Kanak 2001, yang menegaskan bahawa Mahkamah bagi Kanak-Kanak hendaklah memberi perhatian kepada kepentingan terbaik kanak-kanak dan berusaha memulihkannya ke arah kehidupan bermoral.

Dalam kes PP v Liew Kim Choo [1992] 1 MLJ 346, Mahkamah Tinggi menekankan bahawa matlamat keadilan juvana ialah melindungi kanak-kanak daripada pengaruh buruk, bukan memusnahkan masa depannya.

Prinsip ini selari dengan Beijing Rules (United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice, 1985) yang menetapkan bahawa sistem keadilan juvana mesti memberi keutamaan kepada pendidikan dan pembentukan moral, bukannya penghukuman keras.

Maka, langkah membenarkan mereka menduduki peperiksaan bukanlah kelemahan moral pentadbiran, tetapi pengiktirafan terhadap prinsip keadilan juvana itu sendiri.

Kementerian Pendidikan bertindak tepat

Kementerian Pendidikan Malaysia bertindak tepat apabila menetapkan agar calon-calon ini menduduki SPM di pusat peperiksaan khas yang berasingan. Dari segi undang-undang pentadbiran,

Peraturan-Peraturan Peperiksaan Awam (Pentadbiran) 2019 memberi kuasa kepada Ketua Pengarah Pendidikan untuk menentukan lokasi alternatif bagi calon yang menghadapi risiko keselamatan atau isu disiplin.

Pendekatan ini berfungsi sebagai mekanisme “protective segregation” yang menyeimbangkan hak tertuduh untuk menduduki peperiksaan dengan hak mangsa untuk tidak bertembung atau berulang trauma.

Ia bukan bentuk keistimewaan, tetapi pelaksanaan tanggungjawab negara di bawah prinsip dual protection, iaitu melindungi kedua-dua pihak secara serentak tanpa menafikan hak mana-mana pihak.

Hak pendidikan dan hukuman jenayah dua landasan berbeza

Dalam menilai isu ini, perlu difahami bahawa hak pendidikan dan hukuman jenayah berada pada dua landasan yang berbeza. Hak pendidikan adalah hak perlembagaan dan hak antarabangsa yang tidak boleh digantung berdasarkan persepsi moral.

Hukuman pula hanya boleh dikenakan selepas sabitan yang sah. Mahkamah Rayuan dalam kes Public Prosecutor v Azmi bin Yahya [2006] 6 MLJ 273 menegaskan bahawa sebarang sekatan terhadap hak individu sebelum sabitan adalah bercanggah dengan prinsip keadilan substantif dan menyalahi maksud sebenar Perkara 8 Perlembagaan.

Menafikan peluang menduduki SPM sebelum perbicaraan selesai bukan sahaja bercanggah dengan prinsip keadilan, tetapi boleh dianggap bentuk diskriminasi institusi terhadap kanak-kanak tertuduh, sedangkan sistem keadilan juvana sendiri dibina atas prinsip “setiap kanak-kanak boleh berubah”.

Undang-undang antarabangsa

Dalam undang-undang antarabangsa, pendekatan yang sama diterima pakai. Di United Kingdom, Education Act 1996, Section 562 memperuntukkan bahawa semua tahanan juvana mesti diberi akses kepada pendidikan formal, termasuk menduduki peperiksaan.

Australia melalui Juvenile Justice Act 1992 (Queensland) dan Education (General Provisions) Act 2006 menetapkan bahawa remaja yang ditahan tetap berhak mengikuti kurikulum rasmi dan menduduki peperiksaan kebangsaan.

Prinsip yang mendasari sistem ini ialah bahawa hak kepada pendidikan bukanlah ganjaran kepada moral, tetapi alat utama untuk pemulihan dan pencegahan jenayah berulang.

Pandangan masyarakat yang menolak hak pelajar tertuduh untuk menduduki SPM menggambarkan krisis kefahaman terhadap konsep hak asasi dan prinsip keadilan.

Marah terhadap jenayah tidak memberi lesen kepada kita untuk menafikan hak-hak asasi yang dijamin undang-undang.

Jika negara tunduk kepada tekanan moral awam dan menafikan hak pendidikan sebelum sabitan, maka negara turut melanggar prinsip rule of law yang menjadi asas keluhuran Perlembagaan.

Sebagaimana ditegaskan oleh Mahkamah Persekutuan dalam Sivarasa Rasiah v Badan Peguam Malaysia & Anor [2010] 3 MLJ 333, sebarang sekatan terhadap hak asasi mesti mematuhi ujian kesaksamaan dan perkadaran (proportionality test), iaitu langkah sekatan tidak boleh melebihi apa yang perlu untuk mencapai tujuan yang sah.

Dalam kes ini, menafikan hak menduduki SPM bukan langkah yang berkadar, malah menyalahi maksud keadilan itu sendiri.

Dalam rangka besar keadilan, pendidikan adalah hak yang mendahului hukuman. Ia hak yang tidak tertakluk pada persepsi moral atau tekanan awam, kerana hak itu bersumber daripada maruah kemanusiaan yang dilindungi undang-undang.

Membenarkan pelajar tertuduh menduduki SPM bukan tanda simpati terhadap jenayah, tetapi tanda hormat terhadap prinsip undang-undang yang menjamin bahawa seseorang tidak bersalah sebelum dibuktikan bersalah, dan bahawa hak untuk belajar tidak boleh dihukum bersama dosa yang belum disabitkan.

Dalam neraca keadilan yang sebenar, menghormati hak asasi bukan kelemahan- ia adalah kekuatan moral sebuah negara hukum.

-- BERNAMA

Profesor Madya Dr Shahrul Mizan Ismail ialah pensyarah di Fakulti Undang-Undang, Universiti Kebangsaan Malaysia.