Malaysia Harap EPR Jadi "Senjata" Kawal Gelombang Sisa Plastik

Di sebuah tapak pelupusan haram di Kapar, Selangor, dengan timbunan sampah setinggi bangunan dua tingkat memenuhi kawasan sekurang-kurangnya seluas lima padang bola, kelihatan dua remaja lelaki leka menguis-nguis longgokan sisa buangan dengan kayu.

Sekali sekala kedua-dua susuk yang berkemeja T, berseluar pendek dan berselipar tersebut membongkok untuk melihat sesuatu, sebelum diambil atau dibuang - bergantung sama ada barang itu mempunyai nilai ataupun tidak bagi mereka.    

pic-2

“Saja cari barang untuk kitar semula,” kata remaja yang lebih tua. Enggan namanya didedahkan, dia yang berusia 15 tahun dan adiknya, 13, mencari barang yang boleh dikitar semula di tapak pelupusan itu sebagai pendapatan sampingan 

Di atas tanah berhampiran mereka, terdapat beberapa karton Tetra-Pak yang langsung tidak dipedulikan oleh dua beradik itu. Kata mereka, pek tersebut tidak “laku”. Malah, mereka memang tidak mempedulikan kebanyakan pembungkus barangan mudah guna seperti kotak minuman dan pek isian semula yang bersepah di situ.     

Yang dilakukan oleh dua remaja ini - mereka digelar pengutip sampah tidak formal dan memainkan peranan penting dalam ekonomi kitaran Malaysia - merupakan perkara biasa. 

Tanpa pihak yang mengutip bahan pembungkusan Barangan Pengguna Bergerak Pantas (FMCG)  seperti bekas minuman dan makanan, detergen serta bungkusan penghantaran - lazimnya dianggap terlalu mahal atau sukar untuk dikitar semula - bagi tujuan kitar semula, kebanyakan barangan terbabit berakhir di tapak pelupusan sampah atau tapak pembuangan haram.

Untuk menyelesaikan isu ini, Malaysia sedang memuktamadkan undang-undang Tanggungjawab Pengeluar Lanjutan (EPR) yang memerlukan pengeluar mengambil balik sebahagian daripada pembungkusan yang dikeluarkan mereka di pasaran untuk dikitar semula, selain memastikan pembungkusan yang dihasilkan mereka turut mengandungi bahan boleh dikitar semula.

Akan tetapi, ketika Malaysia mengorak langkah ke arah pelaksanaan, pakar dan aktivis alam sekitar memberi amaran penyelesaian itu mungkin tidak mencapai matlamat yang dihasratkan.

Mereka seharusnya tahu hal itu, kerana dulu polimer pertama juga dicipta untuk menyelamatkan alam sekitar. 

PLASTIK DICIPTA UNTUK SELAMATKAN ALAM SEKITAR

Iróninya, kewujudan plastik sebenarnya berpunca daripada usaha dunia untuk mengehadkan kerosakan yang dilakukan manusia terhadap alam semula jadi. Pada 1869, keinginan mendesak untuk menyelamatkan gajah daripada pemburuan besar-besaran demi menghasilkan bola biliard daripada gading telah membawa kepada satu penemuan yang kemudiannya mendefinisikan era moden - plastik, yang diperbuat daripada bahan api fosil.

Selama beberapa dekad, populariti dan reputasi plastik meningkat, dilihat sebagai satu cara untuk menyelamatkan pokok dan sumber asli lain seperti kertas, kaca, dan logam. Malah, plastik turut membolehkan lebih ramai orang mendapat akses kepada barangan yang sebelum ini sukar untuk diangkut.

pic-3

Namun, seperti makhluk ganas yang akhirnya “membaham” penciptanya, demikian juga dengan plastik. Tidak seperti produk semula jadi, plastik tidak terurai walaupun selepas beratus-ratus tahun dan menjelang 1970-an, plastik tidak lagi menjadi pilihan meskipun penggunaannya tidak berkurangan. Laporan yang membuktikan kesan buruk aktiviti pengekstrakan dan pengeluaran plastik ke atas kesihatan juga telah disahkan.

 Kemudian kitar semula diperkenalkan, namun hingga kini kadar aktiviti ini kekal di bawah 10 peratus sekalipun pengeluaran plastik telah meningkat daripada dua megatan metrik pada 1950 kepada 475 megatan pada 2022.    

Menurut laporan The Lancet Countdown berkenaan kesihatan dan plastik yang diterbitkan awal bulan ini, plastik mengancam jangka hayat manusia, dan setakat ini terdapat kira-kira 8,000 megatan metrik plastik mencemari bumi.

(The Lancet merupakan satu daripada jurnal perubatan terkemuka dunia, membincangkan isu-isu kritikal yang berada di persimpangan antara kesihatan dan masyarakat. The Lancet Countdown on Health and Plastics ialah satu inisiatif pemantauan global yang bebas, dengan tumpuan khusus pada kesan plastik terhadap kesihatan)

“Sekarang sudah jelas yang dunia tidak dapat bebas daripada pencemaran plastik melalui kitar semula,” kata penulis laporan Dr Phillip J Landrigan, pengarah Global Observatory on Planetary Health di Boston College, Amerika Syarikat.

UNDANG-UNDANG YANG MENGALIH TANGGUNGJAWAB 

Bagaimanapun di Malaysia, kerajaan dengan sokongan pemain industri dan Malaysian Recycling Alliance Bhd (MAREA), masih belum berputus asa terhadap inisiatif usaha kitar semula dengan sasaran meningkatkan kadar aktiviti itu menggunakan EPR.

“Ini merupakan satu perubahan besar berbanding situasi semasa,” kata Ketua Pegawai Eksekutif MAREA Roberto Benetello yang menjalankan projek EPR rintis secara sukarela sejak 2020.

pic-4

“Bermula dari tarikh ia dijadikan mandatori, syarikat bertanggungjawab mengambil semula sebahagian daripada bahan yang mereka keluarkan di pasaran serta memastikan bahan itu dikitar semula.”

Tanggungjawab itu boleh menjadi menyeluruh. Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan (KPKT), satu daripada entiti yang bertanggungjawab menggubal undang-undang EPR, berkata dalam satu kenyataan kepada Bernama bahawa mereka sedang memuktamadkan kerangka EPR yang akan mewajibkan syarikat-syarikat berkaitan mengambil tanggungjawab terhadap pembungkusan plastik pascapengguna.

“Pada masa ini kerajaan sedang menimbang mekanisme insentif bersesuaian seperti rebat cukai bagi syarikat terawal di bawah fasa sukarela, bagi menggalakkan penyertaan dalam skim EPR serta mendorong penghasilan lebih banyak reka bentuk produk lestari,” kata kementerian.

Syarikat makanan dan minuman, dan produk isi rumah, daripada gergasi global seperti Coca-Cola hinggalah pengeluar kosmetik tempatan, akan diwajibkan mendokumentasikan pemulihan dan pengitaran semula pembungkusan mereka, atau membayar Organisasi Tanggungjawab Pengeluar (PRO) untuk mengalih, memintas dan mengambil balik bahan kitar semula daripada mereka. 

Menurut KPKT lagi, fasa pertama EPR akan dilaksanakan atas dasar sukarela pada 2026 sebelum diwajibkan menjelang 2030.

“Fasa awal pelaksanaan EPR akan memberi fokus kepada enam jenis pembungkusan, iaitu plastik, kertas, aluminium, gelas, logam ferus dan karton sebelum diperluaskan kepada bahan-bahan lain seperti bahan pembungkusan campuran, getah, tekstil dan sisa-sisa baru muncul,” kata kementerian itu.

KPKT juga berkata EPR akan meningkatkan kadar kitar semula di Malaysia yang menurut data kerajaan berjumlah 37.9 peratus pada 2024.

KADAR MELANGIT, PERKIRAAN SAMAR

Kadar kitar semula Malaysia sepatutnya telah meningkat daripada 35.48 peratus pada 2023 dengan plastik meliputi hampir 40 peratus daripada bahan yang diambil semula, menurut data kerajaan. Namun tidak semua orang percaya dengan angka itu.

“Angka itu luar biasa tinggi,” kata Landrigan kepada Bernama dalam temu bual melalui Zoom . “Di peringkat global, kadar kitar semula purata untuk plastik ialah lapan peratus. Di Eropah barat, di mana kitar semula diberi penekanan bersungguh-sungguh pun hanya mencatat 14 atau 15 peratus.”

Beliau berpendapat angka rasmi mungkin meliputi kategori melangkaui kitar semula sebenar. Sekalipun Malaysia mencapai matlamat pengambilan semula 40 peratus, Landrigan berkata pencapain itu mungkin bersifat ilusi. Tidak seperti tanggapan umum, kebanyakan barang yang dihantar untuk dikitar semula mungkin tidak dikitar semula.

pic-5

Jawapannya mungkin terletak pada kaedah Malaysia mengira kadar kitar semulanya - bukannya berdasarkan jumlah produk boleh kitar semula yang benar-benar diproses semula, pihak berkuasa sebaliknya mengira jumlah barangan yang dikutip dan diserahkan untuk dikitar semula, lalu membahagikan angka itu dengan jumlah keseluruhan sisa yang dihasilkan. Sama ada sisa yang dikutip itu benar-benar dikitar semula atau akhirnya dibakar di insinerator atau dilupuskan di tapak pelupusan sampah masih menjadi persoalan.

Pakar sisa pepejal Prof Datuk P Agamutu berkata data itu meragukan.

“Tidak ada takrifan sebenar kitar semula. (Yang berlaku) ialah mereka berikan barang kepada pengusaha kitar semula dan mereka akan menyisih barang-barang tersebut. Sesetengah barang akan dibuang kerana sudah tercemar,” katanya.

S. Mageswari daripada Sahabat Alam Malaysia mencelah, “Sesetengah jenis plastik tidak boleh dikitar semula, atau tidak mempunyai nilai ekonomi yang berbaloi untuk dikitar semula.”

Pengeluar plastik dan pengusaha kitar semula memberitahu Bernama, selalunya mereka terpaksa menolak bahan yang dihantar untuk dikitar semula disebabkan oleh pencemaran, khususnya bekas makanan. Isu lain ialah bekas pelbagai lapis seperti cawan kopi yang diperbuat daripada kadbod dengan lapisan plastik nipis di sebelah dalam.

Pihak industri berpendapat EPR akan menggalakkan lebih banyak pelaburan dalam pembinaan kemudahan pemulihan dan kitar semula yang amat diperlukan oleh Malaysia, seterusnya akan meningkatkan jumlah barang dikitar semula.

Benetello daripada MAREA memberitahu Bernama selalunya isu bukan kerana barang tidak dapat dikitar semula tetapi Malaysia tidak ada teknologi dan kemudahan untuk mengendalikan bahan sukar dikitar semula itu.

Katanya kitar semula secara kimia, proses yang lebih rumit dan menelan belanja tinggi bagi mengasingkan bahan-bahan untuk dikitar semula, sepatutnya mampu menangani produk kompleks terbabit, namun Malaysia tidak ada fasiliti sedemikian.

“Kitar semula secara kimia berkemungkinan akan diperkenalkan selepas undang-undang EPR dikuatkuasakan,” kata Benetello, menambah minat terhadap usaha itu bagaimanapun sudah berkurangan disebabkan oleh perkembangan geopolitik.

Pada 2023, projek rintis MAREA mengumpulkan kira-kira  3,000 tan metrik bahan boleh kitar semula; tahun ini sekitar 4,000 tan metrik. Jumlah itu hanya sebahagian kecil daripada lebih sejuta tan metrik sisa plastik dijana negara ini saban tahun.

“Sudah pasti EPR penting dan EPR ini bagus kerana ia memanjangkan tanggungjawab pengurusan sisa kembali kepada pengeluar,” kata Wong Pui Yi daripada Centre to Combat Corruption and Cronyism (C4) yang menghadiri perbincangan perjanjian plastik global di Geneva, Switzerland.

Bagaimanapun beliau berkata harapan bahawa kitar semula akan dapat mengurangkan jumlah sisa plastik di Malaysia adalah tidak realistik selagi “syarikat terus mengeluarkan lebih banyak plastik”.

Senada, Landrigan berkata kitar semula tampak menarik di atas kertas, namun tidak berhasil dari segi realiti.

CARA KERAJAAN MENGIMBANGI 

Sementara itu, pegawai KPKT berkata mereka tidak menutup mata terhadap langkah huluan. Pelan Induk Ekonomi Kitaran bagi Sisa Pepejal di Malaysia (2025-2035) oleh kementerian itu dengan jelas menggalakkan sistem guna semula dan reka bentuk mesra alam, bukan sekadar kitar semula.

Plastik sekali guna kekal menjadi isu utama. Kementerian itu telah mengharamkan penggunaan bekas polisterina, mendesak pasar raya menerima guna beg beli-belah guna semula serta melancarkan kempen “Kata Tidak Kepada Plastik Sekali Guna” dengan lebih 7,600 outlet menyertainya.

Akan tetapi buat masa ini, tumpuan masih pada EPR. KPKT memanggilnya “arah baharu” yang mencerminkan komitmen Malaysia terhadap masa depan rendah karbon.

Malaysia mempunyai industri minyak dan gas, dan pakar berkata sebarang dasar bagi menangani pengeluaran plastik perlu mengambil kira realiti itu.

Bagi Wong daripada C4 dan lain-lain, perkara itu kekal sebagai duri dalam daging buat mereka, dan mereka berkata EPR tidak akan dapat mencapai matlamatnya tanpa menangani pengeluaran plastik.

“Bagaimana dengan kesihatan kita dan alam sekitar kita? Kalau kita asyik jatuh sakit dan kalau alam sekitar kita terus dicemari, dan Malaysia juga mendepani pencemaran plastik yang teruk, adakah masih berbaloi untuk kita teruskan seperti biasa hanya untuk melindungi kepentingan perniagaan?” soal beliau.

Laporan The Lancet menganggarkan kos melibatkan kerosakan kesihatan manuasia akibat plastik mencecah sekurang-kurangnya US$1.5 trilion setiap tahun di seluruh dunia, meliputi penyakit kanser hinggalah gangguan endokrin.

Bagi Landrigan, pertaruhannya bersifat generasi.

“Pengeluaran plastik dijangka berganda menjelang 2040, dan meningkat tiga kali ganda menjelang 2060. Jika anda berasakan jumlah sisa plastik kini sudah banyak, bayangkan pula apa yang bakal dihadapi oleh anak-anak anda,” katanya memberi peringatan.